Էկոլոգիական ճգնաժամ, պատերազմ և դասեր

Նազելի Վարդանյան, էկոլոգ-իրավաբան

«Մենք բնությունը չենք ժառանգում մեր նախնիներից, մենք այն փոխառում ենք մեր երեխաներից»

(Ամերիկայի հնդկացիների ասացվածք)

Այսօր երկրագունդը գտնվում է էկոլոգիական ծայրահեղ ծանր ճգնաժամի մեջ: Բազմաթիվ են էկոլոգիական խնդիրները, որոնք իրենցից ներկայացնում են մարդու կամ բնական երևույթների ներգործության արդյունքում բնական միջավայրի կառուցվածքի ձևափոխում և հավասարակշռվածության խախտում^:1 Էկոլոգիական խնդիրները լինում են լոկալ` անտառածածկույթի նվազում, հողերի դեգրադացիա, բնական միջավայրի աղտոտում և այլն, ինչպես նաև գլոբալ` կլիմայի փոփոխություն, օզոնային շերտի քայքայում, համաշխարհային օվկիանոսի աղտոտում և այլն: Բազմաթիվ չլուծված էկոլոգիական խնդիրների արդյունքում առաջանում է էկոլոգիական ճգնաժամ: Էկոլոգիական ճգնաժամն արտահայտվում է նրանում, որ մարդը, հասարակությունը և պետությունը ի վիճակի չեն կանգնեցնել բնական միջավայրի վատթարացումը: Կա համոզմունք, որ մարդկությունն անխնա օգտագործում է բնական պաշարները` բարեկեցիկ կյանք, տնտեսական զարգացում և անվտանգություն ապահովելու նպատակով, սակայն, մյուս կողմից բնության շահագործումը բերում է աղքատության, տնտեսական ճգնաժամի, մարդկանց միգրացիայի և քաղաքական անկայունության: Այսպես, օրինակ, անտառները հատում են արդյունաբերության, շինարարության, կենսական անհրաժեշտ կենցաղային պայմաններ ապահովելու նպատակով: Սակայն, անտառների հատման արդյունքում դեգրադացվում է հողը, հողատարվում է հողի բերրի հումուսային շերտը, ցամաքում են ջրի աղբյուրները, վնասվում է գետերի հունը, առաջանում են սողանքներ, վերանում է կենսաբազմազանությունը, նվազում է թթվածնի արտադրությունը և մթնոլորտային օդի աղտոտիչների կլանման հնարավորությունը, ինչը բացասաբար է անդրադառնում մարդու առողջության վրա: Արդյունքում, անապատացվում են երբեմնի անտառային տարածքները և դառնում մարդու բնակության համար ոչ բարենպաստ, աճում են աղքատությունը, հիվանդությունների ու մահացության քանակը, մարդիկ միգրացիայի են ենթարկվում, երկրի տնտեսական և քաղաքական վիճակը դառնում է անկայուն: Նմանատիպ պատկեր կարող ենք տեսնել բնության անխնա շահագործման այլ դեպքերում` հանքարդյունահանում, ՀԷԿ-երի կառուցում, արոտավայրերի գերարածեցում և այլն: Այսպիսով, էկոլոգիական ճգնաժամն առաջացնում է տնտեսական, սոցիալական, ժողովրդագրական, քաղաքական և անվտանգային ճգնաժամեր: Այն բացասական ազդեցություն է ունենում մարդկանց, առավել ևս կանանց և երեխաների, առողջության վրա: Կլիմայի փոփոխության և բնության աղտոտման հետևանքով վատթարանում է մարդկանց առողջությունը, շատ հիվանդություններ երիտասարդանում են, առաջանում են նոր հիվանդություններ: Ջրի պակասի և աղտոտման պատճառով շատ երկրներում հնարավոր չէ ապահովել բնակչության սանիտարահամաճարակային անվտանգությունը, ինչի արդյունքում աճում են վարակիչ հիվանդությունների համաճարակները և բնակչության մահացությունը: Բնական ռեսուրսների ինտենսիվ շահագործման վրա հիմնված տնտեսությունը կարճատև է ու անհեռանկար, այն չի ապահովում հասարակության բարեկեցությունը, հակառակը` վնասում է էկոհամակարգերը և ավելացնում աղքատությունը: Առավել վտանգված են տարածքով փոքր և տնտեսապես թույլ երկրները: Այդ երկրների տնտեսական քաղաքականությունը պետք է ուղղված լինի երկրի բնական ռեսուրսների կոնսերվացմանը և պահպանմանը, նորարական, գիտահեն և ռեսուրսախնայող տնտեսության զարգացմանը: Կարևոր է էկոլոգիական աղետների կանխարգելումը, քանի որ դրա համար անհամեմատ ավելի քիչ միջոցներ են հարկավոր, քան մարդածին և բնական աղետներին դիմակայելու ու դրանց հետևանքները վերացնելու համար:

Աշխարհի տարբեր երկրներում բնական ռեսուրսներին տիրանալու նպատակով հրահրվում են միջպետական կոնֆլիկտներ և պատերազմներ` հաճախ, շահարկելով բնապահպանական խնդիրները կամ քողարկվելով դրանցով: Արդի գրեթե բոլոր պատերազմները բնառեսուրսային բնույթ ունեն, նպատակ են հետապնդում տիրանալ այլ երկրների բնական ռեսուրսներին` ջրին, նավթին, ոսկուն, այլ օգտակար հանածոներին, ինչպես նաև ընդարձակել իրենց բնապահպանական և սննդի անվտանգության գոտին:

Վերջերս, գրականության մեջ օգտագործվում է նոր եզրույթ` «էկոլոգիական պատերազմ»:² Այն իրենից ներկայացնում է` շրջակա միջավայրի կանխամտածված ոչնչացման կամ փոփոխման միջոցով՝ հակառակորդի հարձակումը հետ մղելու, ինչպես նաև հակառակորդին խոչընդոտելու, խանգարելու կամ մարդկանց առողջությունը վնասելու նպատակով, իրականացված ռազմական գործողություններ³:

Սովորաբար, էկոլոգիական պատերազմն արտահայտվում է ոչ միայն ակտիվ ռազմական գործողություններով, այլ կարող է իրականացվել նաև այլ եղանակներով։ Պատերազմների ֆոնին ամբողջությամբ անտեսվում է այն փաստը, որ ցանկացած պատերազմ բացի անդառնալի մարդկային կորուստներից, առաջացնում է նաև բնական էկոհամակարգերի անդառնալի կորուստ: Էկոլոգիական պատերազմի հետևանքներն ավելի դժվար է վերացնել, շատ դեպքերում նույնիսկ անհնարին, քան սովորական պատերազմի: Արդյունքում, այսպիսի պատերազմների դեպքում պետության ու հասարակության համար վնասները բազմապատիկ գերազանցում են ստացված օգուտները:

Այսպիսի դեպքերում միշտ գործում է «արատավոր շրջագծի» օրենքը` բնական ռեսուրսների համար պայքարն առաջացնում է պատերազմներ, որոնց ընթացքում ոչնչացվում է բնությունն իր բնական պաշարներով, միաժամանակ առաջացնելով անդառնալի մարդկային կորուստներ, տնտեսության քայքայում, քաղաքական ճգնաժամ:

Երկրորդ Ղարբաղյան պատերազմի ընթացքում ևս թիրախավորվեցին բնական օբյեկտներ՝ ջրհավաք ավազաններ, աղբյուրներ, անտառներ և արոտավայրեր։ Ադրբեջանի կողմից օգտագործվեց ֆոսֆորային զենք, որով այրվեցին անտառների մեծ զանգվածներ, վնաս պատճառելով այնտեղ` պատերազմից թաքնված քաղաքացիների կյանքին և առողջությանը, ինչպես նաև ոչնչացնելով անտառային ամբողջ կենսաբազմազանությունը, աղտոտելով հողը, ջուրը և օդը:⁴

Ցավոք, էկոցիդը դեռևս չի ճանաչվել որպես միջազգային հանցագործություն և չի քննվում Միջազգային քրեական դատարանի կողմից⁵, սակայն, միջազգային իրավաբանների կողմից աշխատանքներ են տարվում, որպեսզի էկոցիդը ճանաչվի որպես միջազգային հինգերորդ հանցագործություն:⁶

Էկոցիդը մի շարք երկրների, այդ թվում Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով համարվում է հանցագործություն և նախատեսված է դրա համար խիստ պատիժ⁷:

Ցավոք, տարբեր երկրների կողմից` միջազգային հարաբերություններում, բնապահպանական խնդիրները շահարկվում են իրենց նեղ քաղաքական խնդիրները լուծելու նպատակով: Մինչդեռ, բնությունը սահմաններ չունի և յուրաքանչյուր անձի, հասարակության և պետության պարտքն է այն պահպանել ներկա և ապագա սերունդների համար:

Այս իրականության և աշխարհում տեղի ունեցող էկոլոգիական և քաղաքական պրոցեսների պարագայում, Հայաստանը պետք է մշակի բնապահպանական ռազմավարություն, ազգային ծրագիր և էկոլոգիական ճգնաժամերը կանխելու, հաղթահարելու և հետևանքները վերացնելու պլան, ինչպես նաև ստեղծի երկրի կենսաապահովման անկախ և կայուն համակարգ:

Սովորաբար, շատ երկրներում, այդ թվում Հայաստանում, ուղղորդվում են տնտեսական շահով, անտեսելով բնական ռեսուրսների անխնա օգտագործումը, բնության աղտոտումը և աղբակալումը, անտառների ապօրինի հատումները և այլ էկոլոգիական խնդիրները, որոնք առաջանում են տնտեսական գործունեության որոշ ճյուղերի անկանոն զարգացման արդյունքում, մասնավորապես, հանքարդյունաբերության, էներգետիկայի, քաղաքաշինության և այլ: Սակայն անհնար է տնտեսական կայուն և հեռանկարային զարգացում, երկրի անվտանգության և բնակչության բարեկեցության ապահովում բնության վնասման և ոչնչացման հաշվին: Դա, անպայմանորեն, առաջացնում է մեծ կորուստներ` էկոլոգիական, տնտեսական, անվտանգային, սոցիալական, ժողովրդագրական ճգնաժամեր:

Հայաստանի հողային ռեսուրսների սակավ պայմաններում, հողերը դեգրադացվում են անտառների ապօրինի հատումների, անկանոն արածեցման, աղակալման արդյունքում: Հայաստանի գյուղատնտեսական հողերի միայն 54,5 տոկոսն է մշակվում⁸, ինչը մեր պարագայում անթույլատրելի է: Հայաստանն ունի սննդի անվտանգության և ինքնաբավարարման խնդիր: Անհրաժեշտ է արդյունավետ օգտագործել բոլոր գյուղատնտեսական հողերը, կիրառելով կլիմայի փոփոխության հարմարվողականության մեխանիզմներ, գյուղատնտեսության զարգացման նորարական մեթոդներ և բարձրացնելով գյուղի բնակչության իրազեկվածությունը, և ինքնաբավարարվածությունը, աջակցելով նրանց: Երկրի գյուղատնտեսությունը պետք է ուղղված լինի բնակչության լիարժեք սննդաապահովմանը, ինչպես նաև տնտեսական շահույթի ստացմանը: Անհրաժեշտ է աջակցել գյուղացուն, որպեսզի յուրաքանչյուր տնամերձ հողամասում արդյունավետ գյուղատնտեսական եղանակով աճեցվեն տվյալ ընտանիքի սննդակարգը ապահովող էկոլոգիապես մաքուր, բարձր կալորիականություն ունեցող և բարձրարժեք բուսատեսակներ, ներդրվեն անասնապահության արդյունավետ համակարգ և այլ:

Անհրաժեշտ է ստեղծել երկրի և յուրաքանչյուր տնատիրության էներգաապահովման այլընտրանքային, անկախ և կայուն համակարգ (օրինակ, արևային, քամու էներգիայի, բրիկետների արտադրություն): Պետք է ներդրվի էներգախնայողության համակարգ (օրինակ, կառուցապատման ընթացքում պեռլիտի և այլ մեկուսիչների օգտագործում, տների ջերմամեկուսացում, խնայողական լամպերով լուսավորություն, տնային պայմաններում և հասարակական սննդի կազմակերպություններոմ թերմոսների օգտագործում, էլեկտրամեքենաների օգտագոծման խթանում և այլն):

Անհրաժեշտ է ստեղծել սննդի, վառելիքի, դեղորայքի, սերմերի և այլ կենսական անհրաժեշտ միջոցների` մշտապես համալրվող պետական պահուստային ֆոնդ: Հայաստանի բնակչությունը պետք է իրազեկված և պատրաստ լինի դիմակայելու բոլոր մարտահրավերներին, առանց խուճափի գործելու ցանկացած ճգնաժամային իրավիճակում:

Արդյունավետ և խիստ վերահսկողության ներքո պետք է օգտագործվեն ջրային ռեսուրսները` թույլ չտալով ջրերի աղտոտում, գերօգտագործում` բավարար ապահովելով բնակչությանը մաքուր խմելու ջրով:

Կլիմայի փոփոխության պայմաններում անհրաժեշտ է կանխել անտառների ապօրինի հատումները և բարձրացնել երկրի անտառապատվածությունը` մեր միջազգային պարտավորություններով սահմանված մակարդակի:

Այսպիսով, արդի մարտահրավերներին դիմակայելու համար պետք է պահպանենք մեր երկրի էկոհամակարգերը, որպես կենսաապահովման և հեռանկարային տնտեսության հիմնական միջոց, կատարենք միջազգային պայմանագրերով ստանձնած պարտավորությունները` չվնասենք մեր երկրի և Երկիր մոլորակի բնությունը, ստեղծենք մեր երկրի անկախ կենսաապահովման արդյունավետ համակարգ, ուժեղացնենք մեր պաշտպանունակությունը և պատրաստ լինենք դիմակայելու բոլոր մարտահրավերներին` առանց մեծ կորուստների:

Աղբյուրներ